In hoofdstuk 20 van Roorda's boek Omniconomie (2021; Engels: Omniconomics, 2022) wordt beargumenteerd, dat het van doorslaggevend belang is voor de totstandkoming van intrinsieke duurzaamheid, om doelen te stellen door middel van een
Brede Maatschappelijke Discussie (BMD): zie hierover de volgende pagina op deze website.

Maar eerst: de reden waarom zo'n BMD broodnodig is om te komen tot een wereld waarin wij - of liever onze klein- en achterkleinkinderen - zullen willen wonen. Het boek Omniconomie schrijft hierover in het eerste gedeelte van hoofdstuk 20:

Hoofdstuk 20. Maatschappelijke verankering

In wat voor wereld willen we eigenlijk wonen? En wie mag dat bepalen?

Degenen die dat mogen bepalen, zijn dat misschien de wetenschappers? Dat lijkt me een ontoereikend antwoord. Want het gaat in wezen om soms eeuwenoude kwesties, die veel meer zijn dan alleen wetenschappelijke vraagstukken. Er zijn ook filosofische, politieke, ecologische, historische, emotionele, humanistische en religieuze aspecten. Dus, wie beslissen dan wel: de filosofen misschien, zoals de Griekse filosoof Plato ooit voorstelde.¹ De priesters, de imams, de rabbi’s en de lama’s? De politici, al dan niet democratisch gekozen en gecontroleerd? De vakbeweging? Bezorgde burgers? Actiegroepen met betrekking tot natuur, milieu of mensenrechten? Een wereldregering – die er nog niet is?

Om te onderzoeken of zo’n soort scenario ook echt voorkomt, heb ik de Nederlandse kabinetten eens geturfd. Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn dat er dertig (peildatum: 1 juli 2021). Daarbij heb ik de politieke partijen ingedeeld volgens vijf hoofdstromen.

        > De details kun je downloaden als een spreadsheet genaamd Dutch Cabinets, 1945-2021.

Dat leverde het volgende resultaat op:

Het overzicht laat zien dat de christelijke partijen aan 19 van de 30 kabinetten de premier hebben geleverd; en dat ze aan 27 van de 30 kabinetten hebben deelgenomen, waardoor ze 83% van de tijd regeerden. Dat is veel: de getallen suggereren dat de christenen net als sommige Vendelaartjes wellicht vrij vaak hun zin krijgen. Dat klopt ook, want vanaf de Tweede Wereldoorlog waren ze een halve eeuw onafgebroken deel van de regering, waardoor er pas in 1994 ruimte ontstond om twee kwestie rond mensenrechten te regelen waarin de christelijke partijen zich niet konden vinden: het huwelijk voor homo’s en euthanasie. De christelijken, en in mindere mate de liberalen, zijn de ‘Hannelore en Huibje’ van de Nederlandse politiek. De eenmalige regeringsdeelname van de groenen eindigde in 1977, bijna een halve eeuw geleden: zij zijn ‘Herbert’, ze krijgen zelden hun zin, hetgeen misschien iets verklaart van waarom Nederland met zijn klimaatbeleid bepaald niet vooroploopt in vergelijking met andere EU-landen.

Het referendum
Die wet in dat kleine landje, dat is natuurlijk maar een trucje. Als je werkelijk van plan bent om iedereen te betrekken bij het proces van bedenken en beslissen in wat voor wereld we samen willen leven, zijn meerderheidsbesluiten onbruikbaar. Dat geldt in het bijzonder voor het ultieme meerderheidsbesluit: het referendum.

Voorstanders zagen in de Grondwet een versterking van de mensenrechten en de democratie, terwijl tegenstanders bang waren voor een Europese ‘superstaat’ waarin Nederland niets meer te zeggen zou hebben. Angst speelde een grote rol: angst voor verlies van nationale identiteit en cultuur; van de Nederlandse taal en invloed; van sociale zekerheid en werkgelegenheid. En angst voor de toelating van Turkije tot de EU. ⁵ De meeste van die thema’s hadden helemaal niets te maken met de Europese Grondwet, maar werden door rechtse en linkse populisten aan het debat gekoppeld.

Naast angst speelde ook boosheid een grote rol. Zo heerste er wrok over de hoge financiële contributie van Nederland aan de EU. En over het feit dat Duitsland en Frankrijk de financiële EU-regels overtraden maar daar – tegen de afspraken in – geen boete voor kregen. Het werd er niet beter op toen de burgers de directeur van de Nederlandsche Bank hoorden zeggen dat de gulden, bij de overgang naar de euro in 2002, was ondergewaardeerd: de Nederlanders waren bestolen!

Kortom, het volk was boos op Europa. En op de Nederlandse regering, die medeverantwoordelijk werd gehouden. En aangezien de regering vóór de Grondwet was, waren vele boze burgers tegen.

Plotseling werden de gevoelens van angst en woede in november 2004 heftig aangewakkerd, toen filmmaker Theo van Gogh door een fundamentalistische moslim werd vermoord, hetgeen herinneringen opriep aan de moord op de populistische politicus Pim Fortuyn in 2002. Een golf van kerk- en moskeebranden volgde. De Nederlandse samenleving stond strak als een snaar.

In die omstandigheden boden de ingewikkelde Grondwetsteksten een ideale kans op manipulatie door antiglobalisten, anti-immigratie- en anti-EU-partijen en anti-establishment mopperaars,⁶ kortom: iedereen die ergens ‘tegen’ was.

Pas anderhalve maand voor het referendum publiceerde de referendumcommissie een brochure met uitleg over de Grondwet. De brochure was te laat en te moeilijk ⁷ en werd dan ook zwaar bekritiseerd.

Achteraf analyseerden deskundigen het fiasco en trokken conclusies. Referenda zoals dat over de EU-Grondwet zijn geneigd om te mislukken, om een aantal redenen, zo stellen ze. Zo is het onderwerp te complex om te begrijpen, behalve voor de experts. Het is bovendien multidimensionaal: het gaat over een groot aantal onderwerpen die eigenlijk elk afzonderlijk een beslissingsproces verdienen, maar worden samengeperst tot één vraag. Deze overversimpeling wordt nog eens versterkt, doordat op die ene vraag geen genuanceerd antwoord mogelijk is maar slechts ‘ja’ of ‘nee’.

Daardoor ontstaat een enorme ruimte voor populistische manipulatie die bestaande emoties versterkt of zelfs nieuwe oproept. Aangezien dat vooral succesvol is bij negatieve, deels irrationele emoties (‘onderbuikgevoelens’), versterkt de manipulatie met name de ‘nee’-stem. “Een referendum is meer geschikt om een Grondwet af te breken dan om hem op te bouwen,” ⁹ schrijft een onderzoeker, die vermoedt dat de Amerikaanse Grondwet in 1788 nooit was aangenomen als in elk van de dertien staten een volksreferendum vereist was.

Deze overwegingen door deskundigen laten zien dat referenda gevaarlijke instrumenten zijn. Dat bleek in 2016 tweemaal. Eerst in Nederland, toen de bevolking per referendum mocht beslissen over een Associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne. De uitslag: 12,3% accepteerde het verdrag, 19,7% verwierp het, 67,8% stemde niet. Daarmee blokkeerden 2,5 miljoen Nederlandse tegenstemmers voor 44 miljoen Oekraïners en een half miljard EU-burgers een verdrag dat niet – zoals de populisten logen – automatisch zou hebben geleid tot een Oekraïens EU-lidmaatschap.

Tweeëneenhalve maand later stemden de Britten in een referendum over de Brexit. Voor het verlaten van de EU stemde 37,5%, terwijl 34,7% wilde blijven; 27,8% stemde niet. Een stroom van berichten deed vermoeden dat het referendum zwaar was gemanipuleerd door Britse populisten, met hulp vanuit Rusland, onder meer door middel van tienduizenden nep-accounts op Facebook en Twitter. “Hoe onze democratie werd gekaapt”, kopte de serieuze Britse krant The Guardian. ¹⁰

Referenda zijn geen goede beslisprocedures. Ze overversimpelen complexe vraagstukken. Ze hebben een polariserende werking, ze zetten delen van de bevolking tegen elkaar op, ze creëren angst, bedrog, wantrouwen en boosheid. Goede beslisprocedures doen het tegenovergestelde: ze leiden tot consensus, of tenminste tot conclusies die breed in de samenleving gedragen worden.

Inclusiviteit
Terug nu naar de assessments die ik heb uitgevoerd. Tot de vaste deelnemers daaraan behoort in ieder geval de directie, dat wil zeggen: een of meer vertegenwoordigers van degenen die bevoegd zijn om beslissingen te nemen over de onderwerpen die in het assessment behandeld worden. Eén keer leverde deze eis een incident op. Ik arriveerde ’s morgens volgens afspraak op de locatie waar het assessment gepland was. Daar kwam de directeur direct naar mij toe en liet weten dat hij “helaas niet kan deelnemen, aangezien er iets onverwachts is gebeurd dat nu direct aangepakt moet worden”. Waarop ik antwoordde dat ik dan helaas genoodzaakt was om het assessment af te gelasten, aangezien de deelname van de directie onmisbaar was. (Het assessment ging door. De directeur koos eieren voor zijn geld, liet anderen de problemen oplossen en deed gewoon mee.)

Degenen die bevoegd zijn om beslissingen te nemen: dat kan gaan om afdelingschefs, om directeuren, decanen van faculteiten, raden van bestuur, CEO’s. Of om regeringen. Kijk wat er gebeurt als een regering vooraf de keuzevrijheid beknot en niet zelf deelneemt. En huiver.

> Ga daarvoor naar de volgende pagina.

Bronnen:

1. Plato (ca. 380 v.C.): Politeia. Nederlandse titel: De Republiek; De Staat.

2. Churchill, Winston L.S. (1947), during Parliament Bill, second reading. November 11, 1947, 3.33 PM.
    https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1947/nov/11/parliament-bill#column_206.

3. Zie: AISHE op deze website. Zie ook:

    Roorda, Niko (2008): AISHE. Självvärderingsverktyg för hållbar utveckling i högre utbildning, Swedish Edition.
    Mälardalens Högskola, Eskilstuna, Västerås. https://niko.roorda.nu/books/aishe-books. 

    Roorda, Niko (2009): AISHE 2.0. Assessment Instrument for Sustainability in Higher Education, English Edition.
    https://niko.roorda.nu/books/aishe-books.

    Roorda, Niko (2012): AISHE 2.0. Assessment Instrument for Sustainability in Higher Education, Dutch Edition.
    https://niko.roorda.nu/books/aishe-books.

4. Zie: FFEA op deze website. Zie ook:

    Roorda, Niko (2018a): FFEA®, Future-Focused Entrepreneurship Assessment. Toekomstgericht Ondernemen,
    Nederlandse Editie 2018. https://niko.roorda.nu/books/FFEA_Book.

    Roorda, Niko (2018b): Future-Focused Entrepreneurship Assessment (FFEA®). In: Carolina Machado & J. Paulo Davim (Eds., 2018):
    Corporate social responsibility in management and engineering. River, Gistrup, Denmark. 
    https://app.box.com/s/f2kav85a7bt1s1ehxg7ohcsbg6mua855.

5. Hobolt, Sara Binzer & Sylvain Brouard (2011): Contesting the European Union? Why the Dutch and the French Rejected the
    European Constitution.  Political Research Quarterly Vol. 64, No. 2 (June 2011), pp. 309-322.
    https://doi.org/10.1177/1065912909355713.

6. Siedentop, Larry, 2005: A crisis of legitimacy. Prospect, No. 112, July 2005.
    https://www.europeansources.info/record/a-crisis-of-legitimacy.

7. Baden, Christian & Claes H. de Vreese (2008): Making sense: A reconstruction of people’s understandings of the European
    constitutional referendum in the Netherlands. Communications 33 (2008), p. 117-145.
    https://doi.org/10.1515/COMMUN.2008.008.

8. Parlement.com (2005): Referendum over EU-grondwet in Nederland.
    https://www.parlement.com/id/vgvqpnqs5qbn/referendum_over_eu_grondwet_in_nederland.

9. Podolnjak, Robert (2006): ‘The Assent of the People is Not Necessary to the Formation of a Confederation’: Notes on the Failure of the European Constitutional Referendums. Politička misao, Vol. XLIII, (2006), No. 5, pp. 99–120. https://hrcak.srce.hr/20111.

10. Cadwalladr, Carole (2017): The great British Brexit robbery: how our democracy was hijacked. The Guardian, 7 May 2017.
    https://www.theguardian.com/technology/2017/may/07/the-great-british-brexit-robbery-hijacked-democracy.