Eindnoten

Hoofdstuk 1

1. Dire Straits: Brothers in Arms, op het gelijknamige album uit 1985. Vertigo Records (internationaal), Warner Bros (in de VS).
Oorspronkelijke tekst: “There's so many different worlds, so many different suns. And we have just one world, but we live in different ones”.https://genius.com/Dire-straits-brothers-in-arms-lyrics.

2. T.E. Lawrence: The Seven Pillars of Wisdom. Voltooid 1922, gepubliceerd 1926. Nu te koop bij Vintage Books, 2008. Maar ook gratis te downloaden dankzij Project Gutenberg: http://gutenberg.net.au/plusfifty-a-m.html#lawrence2.
Oorspronkelijke tekst: “All men dream: but not equally. Those who dream by night in the dusty recesses of their minds wake in the day to find that it was vanity: but the dreamers of the day are dangerous men, for they may act their dream with open eyes, to make it possible.”

Hoofdstuk 2

3. Commissievoorzitter Asielzaken Mark Boumans van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) uitte medio 2025 zijn zorgen en sprak van “Haagse politici die het land in trekken om ‘burgers op te hitsen’ tegen het besluit voor de komst van asielzoekerscentra”. NOS Nieuws, 9 juli 2025, https://nos.nl/artikel/2574371-commissievoorzitter-vng-zorgen-om-politici-die-burgers-ophitsen.
Zie ook: Chaudron, Janne (2025): Conflicten vergroten en vijanden creëren: dit zijn de strategieën van uiterst rechts. Trouw, 13 augustus 2026, https://www.trouw.nl/politiek/conflicten-vergroten-en-vijanden-creeren-dit-zijn-de-strategieen-van-uiterst-rechts~b36f015c.
Erlings, Bas (2025): Het spel van de populist. Hoe zij het spelen, hoe wij het winnen. Alfabet, Amsterdam, ISBN 9789021344331, https://www.alfabetuitgevers.nl/boek/het-spel-van-de-populist.

4. SCP-onderzoeker Willem Huijnk schreef in 2024: “Te grote beloftes van politici over de mate waarin de nationale overheid en internationale gemeenschap kan sturen op migratie, werkt cynisme in de hand en zet de relatie tussen overheid en burger onder druk”. Geciteerd in NOS Nieuws, 9 juli 2025, https://nos.nl/artikel/2574371-commissievoorzitter-vng-zorgen-om-politici-die-burgers-ophitsen.
Negatievere oordelen zijn een verklaring voor het lagere vertrouwen van mensen met minder hulpbronnen, zo schreven Bram Geurkink en Lonneke van Noije (2024): Ervaren overheidsfunctioneren als verklaring voor groepsverschillen in vertrouwen. In: Lotte Vermeij, Yvonne de Kluizenaar, Mark Reijnders en Marcel Coenders (red.): Koersen op kwaliteit van de samenleving (p. 149-163). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. https://www.scp.nl/binaries/scp/documenten/publicaties/2024/03/27/sociale-en-culturele-ontwikkelingen-2024/Koersen+op+kwaliteit+van+de+samenleving+-+Sociale+en+Culturele+Ontwikkelingen+2024.pdf.

5. Overzicht van klimaatverandering: Niko’s Basisboek Duurzame Ontwikkeling (2025), hoofdstuk 3. Zie aantekening 165.
Een voorbeeld van klimaatontkenning: https://fvd.nl/standpunten/klimaat. Zie ook aantekening 22.

6. Daarvoor wordt de term Zesde Extinctie gebruikt. Zie: Leakey, Richard & Roger Lewin (1995). The sixth extinction – patterns of life and the future of humankind. Doubleday, New York, https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00222216.1997.11949812.
Broswimmer, Franz J. (2002): Ecocide. A short history of the mass extinction of species. Pluto Press, London, https://www.jstor.org/stable/j.ctt18dzv1d.
Kolbert, Elizabeth (2014). The sixth extinction: An unnatural history. Henry Holt & Company: New York, https://en.wikipedia.org/wiki/The_Sixth_Extinction:_An_Unnatural_History.

7. In 2025 werken 138 miljoen kinderen in kinderarbeid, volgens https://www.ilo.org/topics-and-sectors/child-labour. Dat is 42 keer het aantal kinderen in Nederland, zie https://www.cbs.nl/nl-nl/visualisaties/dashboard-bevolking/leeftijd/jongeren.
Voor een definitie van kinderarbeid, zie https://www.unicef.org/protection/child-labour.

8. Er zijn op dit moment zo’n 50 miljoen slaven, zie https://www.antislavery.org/slavery-today/modern-slavery. Voor een definitie, zie https://www.modernslavery.gov.au/about-modern-slavery/types-modern-slavery.
In Nederland zijn naar schatting 5000 tot 10.000 slaven, onder meer werkend in de tuinbouw, naaiateliers, horeca en prostitutie, en in gedwongen huwelijken. Zie:
Haaij, Sarah (2025): We weten heus dat mensen worden uitgebuit, zoals bij Saints & Stars, maar kijken ervan weg. Opinie, De Volkskrant, 27 augustus 2025, https://www.volkskrant.nl/columns-opinie/opinie-we-weten-heus-dat-mensen-worden-uitgebuit-zoals-bij-saints-stars-maar-kijken-ervan-weg~b072e989.
Wiering, Josse (2021): Ook in Nederland leven mensen in moderne slavernij. Human, 2 december 2021, https://www.human.nl/artikelen/ook-in-nederland-leven-mensen-in-moderne-slavernij.
NPO (2018): Moderne Slavernij in Nederland. TV-serie,
https://npo.nl/start/serie/moderne-slavernij-in-nederland.

9. UNHCR (2023): Forced displacement continues to grow as conflicts escalate. Press Release, United Nations High Commissioner for Refugees, September 2023, https://www.unhcr.org/us/news/press-releases/unhcr-forced-displacement-continues-grow-conflicts-escalate.
Waar dit persbericht nog sprak van 114 miljoen ontheemden in 2023, is het aantal twee jaar later al verder opgelopen tot 122 miljoen: https://www.unhcr.org/news/press-releases/number-people-uprooted-war-shocking-decade-high-levels-unhcr.

10. Echte verbinding ontstaat niet door te doen alsof verschillen niet bestaan. Het ontstaat juist in de frictie, in het gesprek waar spanning voelbaar mag zijn, waar botsende waarden niet meteen als bedreiging worden gezien. Democratie leeft bij meningsverschil, niet bij verplichte harmonie.
Zolang verbinding wordt gebruikt als toverformule om ongemakkelijke waarheden te omzeilen, blijft het een woord dat vooral de spreker goed staat. Misschien wordt het tijd om te erkennen dat soms de meest waardevolle vorm van verbondenheid ontstaat wanneer we het hartgrondig met elkaar oneens zijn – en toch besluiten aan dezelfde tafel te blijven zitten.
Renssen, Michael (2025): De holle klank van ‘verbinding’. 15 augustus 2025, https://www.facebook.com/groups/1231558691763505/posts/1273727627546611.

Hoofdstuk 4

[1] Enter, Marieke (2025): How animals feel and think. Wageningen World 1 (2025), Wageningen Livestock Research, Wageningen University & Research, https://www.wur.nl/en/research-results/research-institutes/livestock-research/show-wlr/how-animals-feel-and-think.htm.
In Niko’s Basisboek Duurzame Ontwikkeling (2025) schrijft hij in hoofdstuk 11, uitvoerig voorzien van wetenschappelijke bronnen:
“Het Aardse leven is één grote familie, en wij zijn er lid van.⁷⁶⁸ Ethologen bewezen met behulp van gedragsstudies, aangevuld met hersenscans gemaakt door neurowetenschappers, dat allerlei dieren dezelfde emoties hebben als mensen, zoals liefde, verdriet, jaloezie en medelijden.⁷⁶⁹ Dat ze samenwerken, altruïstisch zijn, vrienden hebben,⁷⁷⁰ zich inleven in anderen, voor elkaar zorgen,⁷⁷¹ dromen als ze slapen,⁷⁷² puberaal gedrag vertonen, last van hun geweten hebben, vooruitplannen en verbeeldingskracht hebben,⁷⁷³ complexe taal bezigen,⁷⁷⁴ handeldrijven, zingen en dansen, instrumenten vervaardigen, lokale culturen en tradities ontwikkelen,⁷⁷⁵ grappen maken, lachen, kunst creëren,⁷⁷⁶ zich van zichzelf bewust zijn,⁷⁷⁷ respect hebben voor hun overledenen en hen begraven,⁷⁷⁸ kortom: dat ze veel meer op mensen lijken dan lang werd gedacht. De traditionele visie op dieren is speciësistisch, discrimineert en is net zomin gerechtvaardigd als racisme.”
De nummers ⁷⁶⁸ tot en met ⁷⁷⁸ verwijzen naar de online aantekeningen bij Niko’s boek op https://niko.roorda.nu/books/basisboek-duurzame-ontwikkeling/aantekeningen/#AH11; de daar genoemde literatuur is te vinden via https://niko.roorda.nu/books/sd-textbook-accessories/bibliography. Voor de gegevens van het boek zelf: zie aantekening 165.

[1] Voor een overzicht van alles wat er gaande is op dit gebied: zie de Eco Jurisprudence Monitor, https://ecojurisprudence.org.
Zie ook: Schultz, Wendy L. & Trish O’Flynn (2022): Law in the emerging bio age. Horizon Report for The Law Society, augustus 2022, https://www.lawsociety.org.uk/topics/research/law-in-the-emerging-bio-age.

[1] Evans, Kate (2020): The New Zealand river that became a legal person. BBC, 20 maart 2020, https://www.bbc.com/travel/article/20200319-the-new-zealand-river-that-became-a-legal-person.
Bosselmann, Klaus en Timothy Williams (2025): The River as a Legal Person: The case of the Whanganui River in New Zealand. Heinrich-Böll-Stiftung, 29 januari 2025, https://www.boell.de/en/2025/01/29/river-legal-person-case-whanganui-river-new-zealand.
In 2011 werd dankzij deze Grondwetsartikelen een rechtszaak gewonnen in het voordeel van de Ecuadoraanse rivier Vilcabamba. Zie:
Greene, Natalia (2011): The first successful case of the Rights of Nature implementation in Ecuador. Global Alliance for the Rights of Nature (GARN), 21 May 2011, https://www.garn.org/first-ron-case-ecuador.

[1] Kraak, Haro (2023): Natuur krijgt rechten en een eigen voogd in Zuid-Limburgse Eijsden-Margraten. De Volkskrant, 14 November 2023, https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/natuur-krijgt-rechten-en-een-eigen-voogd-in-zuid-limburgse-eijsden-margraten~beef5c10.
En: https://www.rechtenvandenatuur.org/initiatieven/rechten-voor-de-natuur-in-eijsden-margraten.

[1] Burgers, Laura & Jessica den Outer (2021): Rights of nature. Case studies from six continents. Embassy of the North Sea, The Hague. https://www.embassyofthenorthsea.com/product/rights-of-nature-case-studies-from-six-continents.
Kraak, Haro (2023): Natuur krijgt rechten en een eigen voogd in Zuid-Limburgse Eijsden-Margraten. De Volkskrant, 14 November 2023, https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/natuur-krijgt-rechten-en-een-eigen-voogd-in-zuid-limburgse-eijsden-margraten~beef5c10.
Chandran, Rina (2019): Fears of evictions as Bangladesh gives rivers legal rights. Reuters, 4 July 2019, https://www.reuters.com/article/us-bangladesh-landrights-rivers/fears-of-evictions-as-bangladesh-gives-rivers-legal-rights-idUSKCN1TZ1ZR.
Eco Jurisprudence Monitor (2008): Ecuador constitution of 2008. https://ecojurisprudence.org/initiatives/ecuador-constitution.
In de Grondwet van Ecuador staat:
Artikel 71. De natuur, of Pacha Mama, waar het leven zich voortplant en voordoet, heeft recht op integraal respect voor haar bestaan en voor het behoud en herstel van haar levenscycli, structuur, functies en evolutionaire processen. Alle personen, gemeenschappen, volkeren en naties kunnen een beroep doen op de overheid om de rechten van de natuur af te dwingen.
Artikel 72. De natuur heeft recht op herstel. In gevallen van ernstige of blijvende gevolgen voor het milieu, met inbegrip van die welke worden veroorzaakt door de exploitatie van niet-hernieuwbare natuurlijke hulpbronnen, stelt de staat de meest doeltreffende mechanismen vast om het herstel te bereiken en neemt passende maatregelen om schadelijke gevolgen voor het milieu te elimineren of te mitigeren.
Artikel 73. De staat past preventieve en beperkende maatregelen toe op activiteiten die kunnen leiden tot het uitsterven van soorten, de vernietiging van ecosystemen en de blijvende verandering van natuurlijke cycli. De introductie van organismen en organisch en anorganisch materiaal die de genetische rijkdom van de natie definitief zouden kunnen veranderen, is verboden.

[1] Den Outer, Jessica (2023): Rechten voor de Natuur. Lemniscaat, Rotterdam, ISBN 9789047714439, https://www.jessicadenouter.com.
Den Outer, Jessica (2026): The Forest Fights Back. Pluto Press, London, https://www.plutobooks.com.
Zie ook: Den Outer, Jessica (2025): Het kan: een Nederland waarin de Waddenzee, de Maas en de Veluwe rechten hebben. Duurzame Troonrede. Trouw, 1 september 2025, https://www.trouw.nl/duurzaamheid-economie/het-kan-een-nederland-waarin-de-waddenzee-de-maas-en-de-veluwe-rechten-hebben~bbb42c181.

[1] We schreven het al: we willen geen keuzen vooraf vastpinnen, dus misschien past ons hier terughoudendheid over de rechten van dieren en de natuur. Maar wat ons betreft willen we er geen geheim van maken. In onze opvatting is de traditionele visie op dieren speciësistisch (soort-discriminerend) en is net zomin gerechtvaardigd als racisme.
Zie: Hopster, Jeroen (2019): The Speciesism Debate: Intuition, Method, and Empirical Advances. Animals 2019, 9(12), 1054, https://doi.org/10.3390/ani9121054.

Hoofdstuk 5

[1] De BMD over de kernenergie in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw werd een Brede Maatschappelijke Discussie genoemd. Die term suggereert een beetje dat het gaat om een discussie die door iemand gewonnen zou moeten worden, of die tot ‘het juiste antwoord’ zou moeten leiden. Wij hanteren liever de term maatschappijbrede Dialoog, omdat wij voorstellen dat de Dialoog naar consensus, of op zijn minst naar een groot draagvlak leidt, en dus niet naar winnaars en verliezers. Zie hoofdstuk 7 en hoofdstuk 13.

Hoofdstuk 7

[1] Ja, echt: niet meer dan 37,5% koos voor de Brexit, en toch gebeurde het. Want net iets minder mensen, 34,7%, wilde blijven. En 27,8% stemde niet. Een stroom van berichten deed vermoeden dat het referendum zwaar was gemanipuleerd door Britse populisten, met hulp vanuit Rusland, onder meer door middel van tienduizenden nep-accounts op Facebook en Twitter. “Hoe onze democratie werd gekaapt”, kopte de serieuze Britse krant The Guardian: Cadwalladr, Carole (2017): The great British Brexit robbery: how our democracy was hijacked. https://www.theguardian.com/technology/2017/may/07/the-great-british-brexit-robbery-hijacked-democracy.

[1] Zie hoofdstuk ‎‎19, ‎20 en vooral aantekening 80.

[1] In de Verenigde Staten door president Trump, die het U.S. Environmental Protection Agency (EPA) een rapport liet schrijven door vijf beruchte klimaatontkenners, teneinde in staat te zijn om het Amerikaanse klimaatbeleid volledig te verwoesten.
Het rapport: Christy, John, Judith Curry, Steven Koonin, Ross McKitrick, Roy Spencer (2025): A Critical Review of Impacts of Greenhouse Gas Emissions on the U.S. Climate. Climate Working Group, United States Department of Energy, 23 July 2025, https://www.energy.gov/sites/default/files/2025-07/DOE_Critical_Review_of_Impacts_of_GHG_Emissions_on_the_US_Climate_July_2025.pdf.
Een vernietigend commentaar: Wolf, Zachary B. (2025): The US government has declared war on the very idea of climate change. CNN, 1 August 2025, https://edition.cnn.com/2025/08/01/politics/us-government-epa-climate-change.